هیدروسفالی | تجمع مایع در مغز (Hydrocephalus)

علائم و نشانه هیدروسفالی به‌ طور کلی بسته به سن شروع متفاوت است.

در نوزادان

علائم و نشانه‌های شایع هیدروسفالی در نوزادان عبارت‌اند از:

• تغییرات در اندازه سر
• سر بزرگ غیر نرمال
• افزایش سریع در اندازه سر
• یک تورم و یا نقطه نرم (فونتانل) در بالای سر
• استفراغ
• خواب‌آلودگی
• کج‌خلقی
• تغذیه ضعیف
• تشنج
• چشم ثابت رو به پایین
• ضعف در قدرت عضلانی، پاسخگویی به لمس و رشد مورد انتظار

کودکان نوپا و بزرگ‌تر

در میان کودکان نوپا و کودکان بزرگ‌تر، علائم و نشانه‌ها عبارت‌اند از:

• سردرد
• تاری دید یا دوبینی
• بزرگی غیر طبیعی سر یک کودک نو پا
• خواب‌ آلودگی
• مشکل در بیدار شدن از خواب یا بیدار ماندن
• تهوع یا استفراغ
• تعادل ناپایدار
• هماهنگی ضعیف
• کاهش اشتها
• تشنج
• تغییرات رفتاری و شناختی
• کج‌خلقی
• تغییر در شخصیت
• مشکلاتی در زمینه توجه
• کاهش عملکرد در مدرسه
• تأخیر و یا مشکلاتی در زمینه کسب مهارت‌هایی مانند راه رفتن یا صحبت کردن

بزرگ‌سالان جوان و میان‌سالان

علائم و نشانه‌ها در این گروه سنی عبارت‌اند از:

• سردرد
• مشکل در بیدار شدن از خواب یا بیدار ماندن
• از دست دادن هماهنگی یا تعادل
• از دست دادن کنترل مثانه و یا نیاز مکرر به ادرار کردن
• اختلال در بینایی
• کاهش حافظه، تمرکز و مهارت‌های دیگری که ممکن است عملکرد شغلی را تحت تأثیر قرار دهد.

افراد مسن

در میان بزرگ‌سالان ۶۰ سال و بالاتر، علائم و نشانه‌های شایع‌تر هیدروسفالی عبارت‌اند از:

• از دست دادن کنترل مثانه و یا نیاز مکرر به ادرار کردن
• از دست دادن حافظه
• از دست رفتن پیش‌رونده دیگر مهارت‌های تفکر یا استدلال
• اختلال در راه رفتن، اغلب به شکل راه رفتن همراه با کشیدن پا
• هماهنگی ضعیف و یا تعادل
• انجام حرکات با سرعتی آهسته‌تر از حالت طبیعی

هیدروسفالی عبارت است از عدم تعادل بین مقدار مایع مغزی نخاعی تولیدی و مقداری از آن ‌که به جریان خون جذب می‌شود.

مایع مغزی نخاعی توسط بافت پوششی بطن مغز تولید می‌شود. سپس از طریق کانال‌های متصل به بطن جریان یافته و درنهایت به فضاهای اطراف مغز و ستون فقرات می‌رسد. پس‌ازآن، در درجه اول توسط رگ‌های خونی در بافت نزدیک پایه مغز جذب می‌شود.
مایع مغزی نخاعی نقش مهمی در عملکرد مغز بازی می‌کند:

• نگه‌ داشتن شناوری مغز، که اجازه می‌دهد مغز نسبتاً سنگین در درون جمجمه شناور باقی بماند.
• زیرسازی مغز برای جلوگیری از آسیب
• از بین بردن مواد زائد حاصل از سوخت‌ و ساز مغز
• حفظ جریانات بین حفره مغز و ستون فقرات برای حفظ یک فشار ثابت در مغز (جبران تغییرات فشارخون در مغز)
مایع مغزی نخاعی بیش‌ازحد در بطن به یکی از دلایل زیر می‌تواند ایجاد گردد:
• انسداد؛ شایع مشکل، انسداد بخشی از جریان طبیعی مایع مغزی نخاعی از یک بطن به دیگری و یا از بطن به فضاهای دیگر در سراسر مغز است.
• جذب ضعیف؛ یک مشکل کمتر رایج، اختلال در مکانیزم‌هایی است که رگ‌های خونی را قادر به جذب مایع مغزی نخاعی می‌کند. این مورد اغلب به دلیل التهاب بافت مغز به دلیل بیماری یا آسیب‌دیدگی ایجاد می‌شود.
• تولید بیش‌ از حد؛ به‌ندرت، مکانیسم‌هایی که باعث تولید بیش‌ازحد نرمال مایع مغزی نخاعی و سریع‌تر از آنکه جذب شود، می‌گردد باعث این عارضه می‌شود.

در بسیاری از موارد، علت دقیق هیدروسفالی ناشناخته است. بااین‌حال، تعدادی از مشکلات رشدی یا پزشکی می‌تواند باعث هیدروسفالی شود.

نوزادان

در حال حاضر هیدروسفالی در هنگام تولد (مادرزادی) یا مدت کوتاهی پس از تولد ممکن است به هریک از دلایل زیر رخ دهد:

• رشد غیرطبیعی سیستم عصبی مرکزی که می‌تواند مانع جریان مایع مغزی نخاعی شود.
• خونریزی داخل بطن، یک عارضه ناشی از تولد نوزاد نارس
• عفونت رحم در طول بارداری، مانند سرخجه یا سفلیس، که می‌تواند باعث التهاب در بافت‌های مغز جنین شود.

دیگر عوامل مؤثر

عوامل دیگری که می‌تواند به هیدروسفالی در هر گروه سنی کمک کند؛ عبارت‌اند از:

• وجود ضایعات یا تومور در مغز و یا نخاع
• عفونت سیستم عصبی مرکزی، مثل مننژیت باکتریایی و یا اوریون
• خونریزی در مغز براثر سکته مغزی یا ضربه به سر
• دیگر آسیب‌ها به مغز

عوارض دراز مدت هیدروسفالی به‌ طور گسترده‌ای می‌تواند متفاوت باشد و اغلب پیش‌ بینی آن‌ها دشوار می‌باشد.

اگر هیدروسفالی پس از تولد پیشرفت کند، ممکن است به اختلالات ذهنی، رشد و نمو منجر شود. موارد کمتر شدید، هنگامی‌ که به‌ طور مناسب درمان نشود، ممکن است به عوارض قابل‌ توجهی منجر شود.

بزرگ‌سالان که کاهش قابل‌ توجهی در حافظه و یا دیگر مهارت‌های تفکر را تجربه کرده‌اند به‌ طور کلی بهبود ضعیف‌تر و علائم ماندگارتری پس از درمان هیدروسفالی خواهد داشت.

شدت عوارض بستگی دارد به:

• مشکلات پزشکی یا رشدی اساسی
• شدت علائم اولیه
• بهنگام بودن تشخیص و درمان

تشخیص هیدروسفالی معمولاً بر اساس موارد زیر انجام می‌پذیرد:

• پاسخ شما به سؤالات دکتر در مورد علائم و نشانه‌ها
• معاینه فیزیکی عمومی
• یک معاینه عصبی
• تصویربرداری از مغز

معاینه عصبی

نوع معاینه عصبی به سن فرد بستگی دارد. متخصص مغز و اعصاب ممکن است از فرد یکسری سؤال بپرسد و فرد را ازنظر یکسری از علائم بررسی کند:

• وضعیت عضلانی
• رفلکس‌ها یا عکس‌العمل‌های عضلانی
• قدرت عضلانی
• تراکم عضلانی
• وضعیت حسی
• حس لامسه
• بینایی و حرکت چشم
• شنوایی
• وضعیت حرکتی
• هماهنگی
• تعادل
• وضعیت روانی

تصویربرداری از مغز

آزمایشات تصویربرداری مغز می‌تواند بزرگ شدن بطن ناشی از تجمع مایع مغزی نخاعی بیش‌ازحد را نشان دهد. همچنین ممکن است برای شناسایی علل هیدروسفالی و یا شرایط دیگری که منجر به ایجاد علائم می‌شوند به فرد کمک کند. تست‌های تصویربرداری عبارت‌اند از:

سونوگرافی، تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI)، توموگرافی کامپیوتری یا سی‌تی‌اسکن (CT اسکن).

در کودک دچار علائم بارز هیدروسفالی یا فشار مغز بالا، گرفتن تصویری از مغز برای تشخیص الزامی است که در نوزادان و شیرخواران با ملاج باز، سونوگرافی از مغز می‌تواند انجام شود یا آنکه سی‌ تی‌ اسکن و یا آم آر آی مغز انجام شود. انتخاب نوع وسیله تشخیصی بر مبنای این است که چه میزان دقت تشخیصی بخواهیم داشته باشیم، امکانات در دسترس چگونه است و وضعیت عمومی کودک اجازه انجام چه اقدام تشخیصی را خواهد داد. سونوگرافی ارزان است در هر شرایطی، حتی بر بالین قابل انجام است اما قدرت تشخیصی بالایی ندارد. سی تی اسکن با آرام‌ بخش قابل انجام است و قدرت تشخیصی بالاتری نسبت به سونوگرافی دارد. اما هزینه بالاتر و خطر اشعه خصوصاً در بیمار با نیاز به عکس‌ برداری مکرر مطرح است. ام آر آی دارای بالاترین قدرت تشخیصی است اما گران بوده در همه‌ جا قابل‌ دسترس نیست و نیاز به بیهوشی جهت امکان انجام دارد.

درمان دارویی به‌صورت موقت می‌تواند کمک کند. اکثر موارد هیدروسفالی فعال نیاز به اقدامی برای کاهش فشار مغز دارند که درمان استاندارد در بیشتر بیماران شامل شانت است. در برخی موارد از اندوسکوپ مغزی برای سوراخ کردن کف بطن سوم جهت درمان استفاده می‌شود. شنت (Shunt) شامل لوله‌ای است که مایع اضافی را از بطن به یکی از حفرات بدن تخلیه می‌کند. در بیشتر موارد، شانت از نوع بطنی صفاقی استفاده می‌شود که مایع را به داخل حفره شکم تخلیه می‌کند. عوارض شنت شامل عفونت، انسداد و شکستن لوله شانت می‌باشد. عفونت شانت عارضه‌ای است که بیشتر در کودکان سن پایین دیده می‌شود و در  ماه‌های اول متعاقب شانت گذاری رخ می‌دهد. علائم عفونت شنت غیر اختصاصی است، تب و فشار بالای مغز ممکن است رخ دهد. انسداد شانت در هر زمانی ممکن است رخ دهد و باعث بروز مجدد علائم هیدروسفالی می‌شود. انسداد شانت با ترمیم شانت و گاهی شانت گذاری مجدد درمان می‌شود.

مرجع تخصصی پزشکی و سلامت دکتر سوشا