عدم تحمل لاکتوز (lactose-intolerance)

علائم و نشانه‌های عدم تحمل لاکتوز معمولاً 30 دقیقه تا دو ساعت بعد از خوردن غذا یا نوشیدن مواد غذایی حاوی لاکتوز آغاز خواهد شد. علائم و نشانه‌های شایع عبارت‌اند از:

• اسهال
• تهوع و گاهی اوقات، استفراغ
• گرفتگی عضلات شکم
• نفخ
• گاز

مواد غذایی از سه دسته مواد نشاسته‌ای یا قندی، چربی و پروتئین تشکیل‌ شده‌اند. از مواد غذایی مورد مصرف روزانه که حاوی مواد قندی است می‌توان از نان، برنج، سیب‌زمینی و ماکارونی و … نام برد. این مواد توسط آنزیم‌ها به اجزای قابل‌ جذب تبدیل می‌شوند. قند موجود در شیر و فراورده‌های آن لاکتوز نام دارد. این ماده نیز برای جذب شدن باید به اجزاء کوچک‌تر تبدیل شود. این عمل توسط آنزیم لاکتاز (موجود در سلول‌های جدار روده کوچک) صورت می‌گیرد که لاکتوز را به گلوکز و گالاکتوز (قابل‌ جذب) تبدیل می‌نماید.

در صورت فقدان آنزیم لاکتاز، قند موجود در شیر و فراورده‌های آن، به اجزاء قابل‌ جذب تجزیه نشده و به‌صورت دست‌ نخورده داخل لوله گوارش باقی می‌ماند. لاکتوز موجود در روده بزرگ علاوه بر آن‌ که با خاصیت اسمزی خود مقادیر زیادی آب را به همراه خود وارد روده می‌کند باعث رشد میکروب‌هایی می‌شود که لاکتوز را به ترکیب اسیدی و گاز تبدیل می‌نماید. در واقع ورود مایعات به داخل لوله گوارش و حضور ترکیبات گازی سبب اسهال و نفخ شکم و دل‌پیچه برای بیمار می‌شود. هرچه کمبود آنزیمی شدیدتر باشد علائم بیماری نیز شدیدتر بوده و در سنین پایین‌تر (مثلاً در دوران شیرخوارگی) بروز خواهد نمود. کمبود آنزیم در سلول‌های جداری روده یا به‌ صورت مادرزادی است و یا در اثر بیماری‌های اکتسابی عفونی یا التهابی ایجاد می‌شود. در کمبود مادرزادی، نقص آنزیمی قابل اصلاح نیست اما در کمبود اکتسابی با درمان بیماری زمینه‌ای (مثلاً درمان عفونت یا کنترل التهاب روده) کمبود آنزیمی برطرف خواهد شد.

عواملی که می‌تواند شما و یا فرزندتان را بیشتر مستعد ابتلا به عدم تحمل لاکتوز نماید عبارت‌اند از:

• افزایش سن؛
• نژادهای خاص مانند افراد آفریقایی، آسیایی، اسپانیایی و آمریکایی‌های هندی تبار
• تولد نوزاد نارس : زیرا روده کوچک سلول‌های تولیدکننده لاکتاز را در اواخر سه‌ ماهه سوم به وجود می‌آورد.
• بیماری‌های مؤثر بر روده کوچک : عبارت‌اند از رشد بیش ‌از حد باکتری‌ها، بیماری سلیاک و بیماری کرون
• برخی درمان‌های سرطان : خصوصاً اشعه درمانی در ناحیه شکم.

بسیاری از مبتلایان، به عدم تحمل نسبت به شیر آگاه‌اند و از آن پرهیز می‌کنند. در اکثر موارد نیز با توجه به شرح‌حال و بهبودی بیمار پس از حذف شیر و لبنیات از رژیم غذایی تشخیص بیماری داده می‌شود. گاهی علائم غیر اختصاصی مثل نفخ و تورم شکم و احساس فشار و سنگینی ناحیه دور ناف و بالای شکم وجود دارد که در بسیار از بیماری‌های دیگر نیز دیده می‌شود لذا در این موارد برای تشخیص قطعی، طبق نظر پزشک معالج انجام آزمون‌های تشخیصی دقیق‌تر ضروری است.

آزمون تحمل قند

این آزمون از قدیم متداول بوده است در این آزمون ۵۰ گرم قند لاکتوز به بیمار خورانده شده و حدود ۲ ساعت پس‌ از آن قند خون چک می‌شود. در صورتی‌ که آنزیم لاکتاز در بدن وجود داشته باشد لاکتوز تجزیه ‌شده و جذب می‌شود و سبب افزایش قند خون بیش از ۲۰ میلی‌گرم در دسی لیتر می‌شود. به‌ عبارت‌ دیگر اگر قند خون پس از تجویز ۵۰ گرم لاکتوز افزایش نیافت نشان‌ دهنده کمبود آنزیم لاکتاز است. دقت تشخیصی این آزمون زیاد نیست.

آزمون تشخیصی با استفاده از کربن نشان‌دار

این آزمون با دقت تشخیصی مناسب قادر به تشخیص موارد خفیف کمبود لاکتاز نیز می‌باشد اما فقط در برخی مراکز تحقیقاتی قابل انجام است.
برای تشخیص این بیماری نیازی به آندوسکوپی و نمونه‌ برداری نیست اما گاهی جهت بررسی بیماری‌های دیگری که می‌توانند علائم مشابه کمبود لاکتاز ایجاد کنند انجام آندوسکوپی معده و نمونه‌ برداری از آن نواحی ضرورت دارد.

بهترین روش مقابله با علائم بیماری کاهش یا عدم مصرف مواد حاوی لاکتوز است. تمامی لبنیات و هر فراورده‌ای که از لبنیات در ترکیب آن استفاده‌ شده است لاکتوز دارد مثل شیر، خامه، سرشیر، بستنی، پنیر و ماست. در برخی از غذاها نیز از لاکتوز به‌ عنوان قند و ماده افزودنی به غذا استفاده می‌شود مثل سوسیس، کالباس، غذاهای کنسرو شده، بیسکویت، کیک، نوشابه و انواع شکلات و شیرینی‌ها و نان باگت.

حتی برخی داروها مثل قرص‌های ضدبارداری و قرص آنتی‌ اسید معده نیز حاوی لاکتوز است که در مورد فقدان آنزیم یا کمبود شدید حتی مصرف این داروها نیز می‌توانند سبب بروز علائم شوند.

از لبنیات مورد مصرف روزانه، ماست و پنیر کهنه بهتر تحمل می‌شوند احتمالاً لاکتوز موجود در ماست توسط لاکتاز موجود در باکتری‌های مسئول تخمیر ماست تجزیه می‌شود و در مورد پنیر کهنه مخمرهای موجود در آن به‌ تدریج لاکتوز را تجزیه می‌کنند. لذا مصرف مقادیر کم ماست یا پنیر کهنه نسبت به سایر فراورده‌های لبنی بهتر تحمل می‌شود.

سبک زندگی

برای جلوگیری از کمبود کلسیم دو راه پیشنهاد می‌شود:

1- جایگزینی این مواد با اغذیه سرشار از کلسیم که عاری از لاکتوز هستند مثل گوشت، فندق، گردو، بادام‌ زمینی و یا استفاده از شیر خشک عاری از لاکتوز که از آن می‌توان سایر لبنیات را هم درست کرد.

2- در سال‌های اخیر آنزیم لاکتاز به‌ صورت قرص و شربت در دسترس قرارگرفته است. با افزودن چند قطره از محلول لاکتاز به شیر و استفاده از قرص آن پس از صرف شیر و مواد لبنی، به هضم و جذب لاکتوز موجود در شیر کمک کرده و مانع بروز علائم شوید.

مرجع تخصصی پزشکی و سلامت دکتر سوشا